Grafiek is een zelfstandige kunstvorm
Een inspiratiebron
In 1984 heb ik in het British Museum in Londen één van de mooiste grafiektentoonstellingen van de wereld gezien: ‘The Print in Germany, 1880-1933’, grafiek van het duitse expressionisme. Ik ben er twee dagen achter elkaar naar gaan kijken, bijna met m’n neus tegen het glas van de vitrines gedrukt.
De grafiek van ‘Der Blaue Reiter’ op die tentoonstelling was door de kunstenaars zelf gedrukt. Alles durfden ze en alles kon. Je ziet het gebruik van allerlei randverschijnselen: unica, gedrukt met spoelwater, zeep door de inkt, halfafgeschuurde litho’s door een volgende heenschemerend.
Onder andere hing daar ‘Der Krieg’ van Otto Dix, één van de hoogtepunten van de etskunst. Een zwartgallig onderwerp, de loopgravenoorlog van ’14-’18, in zwart-wit uitgevoerd. Het aangevreten zijn van ledematen, lijken en kleren, weergegeven door het met zuren laten aanvreten van metaalplaten. Dix heeft speciaal leren etsen om deze serie te kunnen maken. ‘Der Krieg’ inspireert!
Er hing ook werk van Rolf Nesch, iemand die alleen maar grafiek maakte. Grafiek is toveren en Rolf Nesch de grootste tovenaar. Hij naaide met metaaldraad door de platen, boorde, zaagde, laste, paste hoogdruk in diepdruk toe over aquatint en droge naald.
Grafiek is een indirecte manier van werken
Bij grafiek is het niet what-you-see-is-what-you-get, het is een indirecte manier van werken. Nooit is met zekerheid te voorspellen hoe een druk er uit zal zien. Je denkt ‘als ik dít doe, komt er dát uit’, maar de eerste proefdruk is meestal heel anders dan je verwachtte. De verrassingen die je te zien krijgt kunnen je denken een nieuwe kant op sturen.
Het grafische denken
De specifieke eigenschappen van grafische technieken kunnen “het grafische denken” ontwikkelen: denken in drukgangen, in lagen, in optische kleurmenging, in texturen die eigen zijn aan bepaalde grafische technieken.
Techniek en inhoud
Het criterium om een bepaalde techniek te gebruiken is het optimaal duidelijk maken van de inhoud van het werk. Omgekeerd kan het gebruik van een bepaalde techniek tot ideeën leiden waarop je nooit gekomen zou zijn als je in een andere techniek had gewerkt.
Voorbeelden uit de praktijk
Cowsic en De Watervallen
De schilderijen van de Cowsic en de Watervallen in hoogdruk zijn op basis van dezelfde tekeningen ontstaan. Wat bij het drukken met 3 platen vanzelf ontstaat, zou bij het schilderen een tour de force zijn en omgekeerd.
“Watervallen”, hoogdruk op japans papier, 10 x 90 x 50 cm, 2012
“Cowsic 2”, acryl op sarong, 110 x 210 cm, 2020
Langs de takken in het gras, over de boomstam, naar het spechtenhol in de verte
“Langs de takken in het gras, over de boomstam, naar het spechtenhol in de verte”, 3-luik, etsen, 2 x (50 x 70) + 100 x 70 cm, 1989
Takken, schors, kaal hout met de gangetjes van insekten, de texturen van de bomen op de Plijmen heb ik bijna cadeau gekregen van de etstechniek.
Een ets kan niet eindeloos groot zijn. De afmetingen van het papier en de drukpers geven beperkingen, maar een wandeling is ook niet af te beelden in één centraal-perspectivisch beeld. Je beweegt, je ziet verschillende episodes van een geheel na elkaar.
Oriëntatiepunten op een route kunnen op verschillende losse platen geëtst worden en episodes van een wandeling op verschillende papieren afgedrukt. Er moet voldoende ruimte tussen de oriëntatiepunten zijn om de ene uit het zicht te kunnen laten verdwijnen voordat je blik zich aan de volgende hecht. Zo kan een ruimte ontstaan waarin je kijkend kunt wandelen, de oriëntatiepunten volgend met de blik.
Grafiek als bijvangst binnen een oeuvre
Binnen het oeuvre van een kunstenaar wordt grafiek vaak als bijvangst beschouwd. Schilderijen en tekeningen krijgen veel meer aandacht. Kunstenaars die alleen maar grafiek maken, dreigen daardoor uit het zicht te raken. Wie heeft nog van Rolf Nesch gehoord?
Grabbelton
Tot ongeveer eind jaren ’80 kon je met grafiek gewoon een solotentoonstelling krijgen waar je meer kon laten zien dan een stuk of 6 werken, zodat het verhaal wat je in je werk vertelde ook te zien was. Maar toen werd schilderkunst ineens weer populair, er werd gespeculeerd met het werk van jonge schilders en galeries wilden meer opbrengst per strekkende meter expositieruimte, dus de grafiek werd verbannen naar bakken ‘’werk in stock’’. Alles lag er door elkaar, de inhoud van het werk raakte ondergesneeuwd en grafiek leek alleen nog maar uit leuke al of niet goed verkoopbare plaatjes te bestaan, liefst 60 x 80 cm, en vooral niet groter dan 70 x 100 cm, de maat van de bakken.
Grafiek werd eigenlijk alleen nog maar in grote groepstentoonstellingen gebracht, waarbij het bindende element het feit was dat het werk in een druktechniek gemaakt was. De inhoud speelde geen enkele rol. Er was bijna alleen nog maar aandacht voor de commerciële kant van grafiek: goedkoop werk in oplage.
Wie vond dat hij of zij iets voorstelde in de kunst, wilde hier niet mee geassocieerd worden. Het werd chique gevonden niets van grafiek te weten, nooit naar een grafiektentoonstelling te gaan, maar er wel in commissies een oordeel over te vellen, of zelfs curator te zijn van een grafiektentoonstelling!
Leukheidsterreur
“Waarom is het 1 x 2 meter? Kan het ook op 50 x 65 cm? Waarom moet dit 1200 euro kosten? Waarom heb je er geen 25 van gedrukt, zodat de prijs laag kan blijven? Waarom heb je het dan niet getekend?”
Waarom gold ineens niet voor grafiek wat voor andere kunstvormen als vanzelfsprekend wordt beschouwd? Ieder kunstwerk vereist een eigen maat en schaal. Een techniek wordt gekozen om de beeldende effecten die ontstaan, zoals texturen die je in geen enkele andere techniek zo kan krijgen.
Over inhoud moest je het niet hebben en enige inspanning vragen van de beschouwer kon je vergeten. Grafiek was voor thuis boven de bank en voor de gangen van kantoren. “Der Krieg” van Otto Dix zou daar niet geschikt voor worden gevonden, veel te donker, veel te somber! De leukheidsterreur!
Kunstenaarsinitiatieven
Grafiek is naar de randen van de kunstwereld gedrukt, maar dáár gebeurt het nu! Bij tentoonstellingen van kunstenaarsinitiatieven is nog wel de vrijheid en de experimenteerlust te zien. Grote formaten, de hele oplage in één werk gebruikt, unica, gedrukt op ongebruikelijke dragers… van blubber tot prachtig, alle risico’s genomen, daar is de inspiratie nog te vinden!
